طبقات اعلام الشیعه (کتاب)

کتاب «طبقات اعلام الشیعه» اثری است از شیخ آقا بزرگ تهرانی، که در آن سرگذشت علمای شیعه را به همراه تاریخ زمان هر یک از آنها، در یازده بخش گردآوری کرده است.

معرفی اجمالی کتاب

کتاب طبقات اعلام الشیعه، دائرة المعارفی حدود ۲۰ جلد در شرح احوال و آثار عالمان و رجال شیعه از قرن چهارم تا چهاردهم هجری قمری. نویسنده این کتاب، رجالی بزرگ و فقیه و کتاب شناس نامدار شیعه امامیه در سده اخیر، شیخ آقا بزرگ تهرانی است.

شیخ، از سال ۱۳۲۹ قمری برای نگارش دایرة المعارف بزرگ کتابشناسی خویش با نام الذریعه الی تصانیف الشیعه، کتابخانه‌های جهان اسلام را زیر و رو می‌نمود تا مشخصات تصانیف شیعه را در دفاتر خویش ثبت نماید. از همین زمان دفتری را نیز به ثبت نام و احوال عالمان شیعه اختصاص داد و بعدها بر پایه آن تذکره علمای شیعه هر یک از قرون چهارم تا چهاردهم را در دفتری مجزا نگاشته با عنوانی ویژه به چاپ رساند و برای همه آنها عنوان کلی طبقات اعلام شیعه را انتخاب نمود.

ارزش کتاب

در این کتاب، علاوه بر شرح زندگانی بزرگان شیعه، از فضای حاکم بر زندگانی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعیان، سخن گفته شده و در واقع به علت همین پس زمینه است که این کتاب را می توان در زمره معتبرترین تاریخ شیعه به شمار آورد. ضمنا شیخ آقا بزرگ در این کتاب، پاسخی مناسب به «جرجی زیدان» و پیروان سنی مذهب او داد.

محتوای کتاب

شیخ آقا بزرگ، کتاب طبقات اعلام الشیعه را بر حسب تعداد قرون غیبت امام زمان علیه السلام به یازده بخش تقسیم کرده و هر بخش را به قرنی از سده چهارم هجری تا چهاردهم هجری اختصاص داده است و علت این که شرح حال علمای شیعه سه قرن نخست اسلام را گردآوری نکرد، این بود که آنها با حضور یکی از امامان دوازده گانه علیه السلام، حق اجتهاد نداشته و به نام «رواة» یعنی جمع آوری کنندگان اخبار شیعه شناخته می شده اند و شرح احوال و آثار آنان به تفصیل در کتب شیعه آمده است.

در این کتاب، مطالب مربوط به هر قرن با ترتیب حروف الفبای نام بزرگان شیعه آغاز، مرتب و تنظیم شده و نامی ویژه به آن داده شده است.

عناوین هریک از بخشهای این کتاب به قرار زیر است:

(۱) نوابغ الرواة فی رابعة المآت

(۲) إزاحة الحلک الدامس بالشموس المضیئة فی القرن الخامس

(۳) الثقاة العیون فی سادس القرون

(۴) الأنوار الساطعة فی المائة السابعة

(۵) الحقائق الراهنة فی تراجم أعیان المائة الثامنة

(۶) الضیاء اللامع فی عباقرة القرن التاسع

(۷) إحیاء الداثر من مآثر أهل القرن العاشر

(۸) الروضة النضرة فی علماء المائة الحادیة عشرة

(۹) الکواکب المنتثرة فی القرن الثانی بعد العشرة

(۱۰) الکرام البررة فی القرن الثالث بعد العشرة

(۱۱) نقباء البشر فی القرن الرابع عشر.

وضعیت نشر

این کتاب در سه مرحله منتشر شده. مرحله اول در زمان حیات مولف بوده و چون مولف اطلاعات خود درباره قرن های اخیر را کاملتر از قرن های گذشته می دید، تصمیم گرفت برخلاف ترتیب تاریخی، انتشار کتاب را از عصر حاضر شروع نماید و قسمتی از مطالب مربوط به سده ۱۳ و ۱۴ را در زمان حیات خود، در نجف اشرف چاپ و منتشر کرد.

در مجلدات ۱۴ که خود در ۴ جلد تنظیم شده ۲۲۲۸ دانشمند معاصر معرفی شده اند و در مجلد قرن ۱۳ که خود در ۲ جلد تنظیم شده ۱۵۶۲ نفر از دانشمندان قرن سیزدهم را معرفی می نماید. باید یادآوری کنیم که هنوز بخشی از این کتاب های مربوط به قرن ۱۳ و ۱۴ و یادداشت هایی که به خط خود شیخ می باشد، چاپ نشده و در کتابخانه موقوفه نجف موجود است.

مرحله دوم، بعد از فوت مولف بزرگوار، توسط فرزند بزرگ ایشان دکتر علینقی منزوی انجام شد. ایشان مسوده های کتاب را از نجف به بیروت برد و تصحیح و چاپ آنها را زیر نظر خود انجام داد.

در مرحله سوم هم، مجددا دکتر علینقی منزوی فرزند شیخ آقا بزرگ، که در سال ۱۳۱۴ شمسی از بیروت به تهران آمد و استاد دانشکده ادبیات تهران شد، چاپ و نشر بقیه مجلدات کتاب گرانقدر و ارزشمند (طبقات اعلام الشیعه) را در تهران انجام داد. ناگفته نماند که کتاب در هر «سده» نام مخصوص ویژه ای دارد. مثلا سده دوازدهم، با عنوان «الکواکب المنتثره فی قرن الثانی» می باشد. در انتهای بسیاری از مجلدات، فهرستی از کتابهای معرفی شده در متن آمده است.

این کتاب در شش مجلد به زبان عربی از طرف مؤسسه اسماعیلیان قم در ۹ جلد (از قرن چهارم تا قرن دوازدهم)، رجال قرن سیزدهم در ۲ جلد (ناتمام) و رجال قرن چهاردهم در ۴ جلد (ناتمام) به چاپ رسیده است.

منابع

• موسسه فرهنگی جام طهور، اعلام طهور، "طبقات اعلام الشیعه"، (۴ خرداد ۱۳۹۱).
• پایان نامه "راهنمای استفاده از الذریعه در تحقیقات حدیثی"، سعید زمانی،دانشکده علوم حدیث، استاد راهنما:کاظم رحمان ستایش، سال دفاع:۱۳۸۶، ص۱۷.

متن کتاب

1. طبقات أعلام الشيعة

2. طبقات أعلام الشيعة